Bài 15

Nguyên văn

作（1）中庸（2），子思（3）筆（4），
中不偏（5），庸不易（6）。
作大學（7），乃曾子（8），
自（9）修齊（10），至平治（11）。

Bính âm

作(zuò)               中(zhōng)            庸(yōng),             子(zǐ)                 思(sī)                筆(bǐ) ，
中(zhōng)           不(bù)                  偏(piān)，           庸(yōng)           不(bú)              易(yì)。
作(zuò)               大(dà)                   學(xué)，            乃(nǎi)              曾(zēng)          子(zǐ)，
自(zì)                   修(xiū)                  齊(qí)，               至(zhì)              平(píng)           治(zhì)。

Chú âm

作（ㄗㄨㄛˋ）            中（ㄓㄨㄥ）           庸（ㄩㄥ），
子（ㄗˇ）                    思（ㄙ）                   筆（ㄅ一ˇ），
中（ㄓㄨㄥ）             不（ㄅㄨˋ）              偏（ㄆ一ㄢ），
庸（ㄩㄥ）                 不（ㄅㄨˊ）              易（一ˋ）。
作（ㄗㄨㄛˋ）            大（ㄉㄚˋ）              學（ㄒㄩㄝˊ），
乃（ㄋㄞˇ）                曾（ㄗㄥ）               子（ㄗˇ），
自（ㄗˋ）                    修（ㄒ一ㄡ）           齊（ㄑ一ˊ），
至（ㄓˋ）                    平（ㄆ一ㄥˊ）          治（ㄓˋ）。

Âm Hán Việt

Tác Trung Dung, Tử Tư bút,
Trung bất thiên, Dung bất dịch.
Tác Đại Học, Nãi Tăng Tử,
Tự tu tề, Chí bình trị.

Tạm dịch

Sáng tác Trung Dung, ngài Tử Tư viết,
Trung: không thiên lệch, Dung: không thay đổi.
Sáng tác Đại Học, là ngài Tăng Tử,
Từ đầu tu tề, tiếp đến bình trị.

Từ vựng

（1）tác (作): làm, làm nên, tạo nên. Ở đây có ý là tả tác (寫作): sáng tác
（2）Trung Dung (中庸): tên một thiên trong cuốn Lễ Ký, tương truyền là cháu nội Khổng Cấp (Tử Tư) của Khổng Tử viết.
（3）Tử Tư (子思): Khổng Cấp, cháu nội Khổng Tử (con trai của Khổng Lý). Tên là Cấp, tự là Tử Tư. Học trò của Tăng Tử (Tăng Sâm). Người đời sau tôn ông là thuật thánh (phàm làm cho trọn công việc hay biên chép được những lời thánh hiền nói ra gọi là ‘thuật’, cái gì mà tới tột bực gọi là ‘thánh’)
（4）bút (笔): chấp bút, viết (dùng làm động từ)
（5）thiên (偏): bất chính, không thẳng. Bất thiên: không chệch hướng chính giữa, cần ở giữa, đi chính đạo (đường chính).
（6）dịch (易): thay đổi, cải biến.
（7）Đại học (大学): tên một thiên trong Lễ Ký, tương truyền là do Tăng Sâm (Tăng Tử) học trò của Khổng Tử viết.
（8）Tăng Tử (曾子): đệ tử của Khổng Tử, tên là Sâm, tự là Tử Dư, nhỏ hơn Khổng Tử 46 tuổi. Ông là một người cực kỳ hiếu thảo, là người truyền bá học thuyết của Khổng Tử, người đời sau tôn ông là tông thánh (vị tổ thứ nhất gọi là ‘tổ’, thứ nữa gọi là ‘tông’, ở đây ý nói ông là vị thánh tổ sau Khổng Tử).
（9）tự (自): từ, bắt đầu từ.
（10）tu tề (修齐): gọi tắt của “tu thân, tề gia”.
（11）bình trị (平治): gọi tắt của “trị quốc bình thiên hạ”.

Dịch nghĩa tham khảo

Viết “Trung Dung” là thủ bút của Tử Tư. Chữ “Trung” trong tên sách có nghĩa là thực hiện trung đạo (đi đường giữa), làm người không nghiêng lệch, chữ “Dung” có nghĩa là làm người cần phải giữ tâm bình tĩnh, thì mới vĩnh cửu không thay đổi, bảo trì trung chính (công bằng chính trực).

Người viết sách Đại Học là Tăng Tử, nội dung trong sách tường thuật về đạo lý bắt đầu từ tu thân, tề gia cho đến trị quốc, bình thiên hạ.

Đọc sách luận bút

Ở bài trước, sau khi nói đến hai cuốn sách đầu tiên trong Tứ thư của Nho gia là “Luận Ngữ” và “Mạnh Tử”, bài này sẽ tuần tự nói tiếp đến sách “Đại Học” và “Trung Dung”, để các em đọc hiểu được 4 cuốn sách xưa này, đặc biệt là hai cuốn đầu, hiểu được đạo quân tử của Khổng Tử và Mạnh Tử, mới có thể tiếp tục học tập “Đại Học” và “Trung Dung”.

“Đại Học” lấy đạo quân tử của Khổng Tử làm cơ điểm, cũng chính là lấy tu thân làm căn bản, trọng điểm là trình bày và phân tích để trở thành bậc quân tử sau này làm thế nào lấy đạo lý nhân đức để trị vì quốc gia. Như vậy rốt cuộc quân tử lý giải thế nào? Kỳ thực quân tử cần phải có sự tu dưỡng ra sao, ở thiên “Học Nhi” mở đầu của “Luận Ngữ” đã nói rõ: “Nhân bất tri nhi bất uấn, bất diệc quân tử hồ?” (Người chẳng hiểu ta mà ta không buồn giận họ, thế chẳng phải người quân tử ư?).

Nói cách khác, khi các đệ tử của Khổng Tử ghi lại và sắp xếp những lời bàn của ông, trước tiên họ đã chép lại những điều mà Khổng Tử nghĩ về tu dưỡng của một bậc quân tử làm lời mở đầu cho thiên đầu tiên. Làm vậy là để tỏ rõ, mục đích Khổng Tử giáo dục con người chính là dạy họ thành đấng quân tử. Bởi vì hầu hết các bài trong “Luận Ngữ” của Khổng Tử được viết dưới dạng trích dẫn lời mà các đệ tử hỏi Khổng Tử trả lời để thành sách, khi chỉnh lý, đệ tử của Khổng Tử chắc chắn sẽ không tùy tiện chỉnh lý, nhất định là theo chủ đề để phân loại. Vì vậy thiên đầu tiên đã nêu ra tu dưỡng của bậc quân tử là không nóng giận (bất uấn chính là không nóng giận), cho dù người khác không lý giải được mình, không hiểu mình, không tài giỏi hơn mình, cũng không nóng giận, phải biết thông cảm và bao dung. Đây chính là phẩm đức tu dưỡng của bậc quân tử. Luôn đứng tại góc độ của người khác mà suy xét vấn đề.

Nhìn vào con người của chúng ta ngày nay, nếu họ thấy người khác không hiểu mình, hoặc là không thông minh hiểu biết bằng mình, họ sẽ rất tức giận, thậm chí còn coi thường và đối xử lạnh nhạt với người, người như vậy hiện tại rất phổ biến, tuyệt đối không phải là quân tử. Không phải là quân tử thì đừng nói đến trị vì quốc gia thiên hạ, ngay cả quản lý gia đình cũng sẽ oán giận không dứt, ly hôn liên miên. Bởi vì quản lý người, sẽ phải quan tâm thông cảm với người, sẽ phải hỏi ấm hỏi lạnh, một người luôn cao ngạo hết mức, động một chút lại lấy cảm xúc của mình làm trung tâm, một khi không như ý liền lập tức nổi giận, không thèm nhìn người khác, là người không có thể thiện đãi chính mình làm sao có thể thiện đãi người ngoài. Đoán chừng là vợ con đều sẽ không tín phục. Cho nên tu thân để trở thành quân tử là trọng điểm của cả đời Khổng Tử dạy bảo học trò. Nói rõ ra, chính là Nhân, Nghĩa, Lễ, Trí, Tín, đây là năm tiêu chuẩn làm người. Trong “Luận Ngữ”, những lời dạy của Khổng Tử đều nhắc đến. Hoặc là đều bao hàm hết thảy.

Do đó, đệ tử Tăng Tử của Khổng Tử, đã dựa trên tu vi (trình độ tu dưỡng) của quân tử mà biên soạn ra sách “Đại Học”, nói cụ thể về việc quân tử trị quốc, đạo lý nên làm sao. Nói cách khác, lấy đức hạnh của quân tử để học cách làm sao chỉ đạo trị quốc. Thực hiện lý tưởng đức hóa thiên hạ, thực ra chính là lý tưởng của Khổng Tử.

Còn “Trung Dung”, gốc từ trí tuệ của Đạo gia, dù làm gì cũng không thể đi lệch, chẳng hạn như đối xử tốt với người khác, tốt quá hóa dở, quá rồi sẽ thành ‘nuông chiều sinh hư’, khi ở nhà chỉ biết yêu chiều con cái. Ví dụ như quan niệm về sức khỏe, khi chú trọng một loại thực phẩm nào đó quá sẽ làm mất cân bằng dinh dưỡng. Thức ăn ngon mà ăn nhiều quá cũng gây hại. Vì vậy, trung dung là một phương pháp là khái niệm thuộc về xử lý sự việc có trí huệ, chính là không đi sang cực đoan, bảo trì cân bằng ở giữa. Mặc dù Khổng Tử không chú trọng đến đạo trung dung, nhưng trong “Luận Ngữ” cũng có nói đến đạo lý ‘tốt quá hóa dở’, cho nên nói, dù là “Trung Dung” hay “Đại Học” thì đều dựa trên giáo đạo của Khổng Tử, cụ thể hơn là học vấn về một phương diện nào đó tiến thêm một bước nữa, được trình bày và phân tích cặn kẽ sẽ trở thành lý luận.

Học tốt được bốn cuốn sách này, bất kể là lo thân mình hay là bình thiên hạ, đều sẽ khá ung dung và sáng suốt. Người Nhật đọc “Tam Tự Kinh” có cảm giác rằng “Tam Tự Kinh” tựa như là một cuốn “Luận Ngữ” phiên bản dành cho trẻ em hoặc là phiên bản cho thường dân phổ thông dễ hiểu. Dùng hình thức một câu ba chữ, chuyển tải học thuyết của Khổng Tử, để người phổ thông có thể dễ dàng tiếp thu và đọc hiểu. Rất đáng cho người hiện đại nhập môn Nho học đọc qua.

Câu chuyện: Văn chất nho nhã, mới là quân tử

Một hôm, Khổng Tử rảnh rỗi ngồi ở nhà, bèn nói với con trai Khổng Lý: “Quân tử không thể không học tập, gặp mặt người khác không thể không tu sức (tô điểm, ăn mặc nghiêm túc, gọn gàng, sạch sẽ), không tu sức dung mạo thì sẽ hiện ra vẻ lôi thôi không chỉnh tề, dung mạo không chỉnh tề liền lộ ra sự không tôn trọng người khác, không tôn trọng người khác chẳng khác nào thất lễ, thất lễ thì sẽ không có chỗ đứng ở đời. Người đứng ở xa xa mà người khác thấy sáng chói, là do người ấy có dung mạo chỉnh tề. Khi tiếp cận khiến người ta thấu hiểu rằng mình là người có học vấn uyên bác”.

Khổng Lý nghe xong bèn hỏi: “Vậy ý phụ thân có nghĩa là người quân tử nhất định phải chú trọng tới vẻ bề ngoài. Nhưng chẳng phải phụ thân vẫn thường dạy con rằng người quân tử chỉ cần giữ được bản chất là được rồi, không cần chú trọng tới vẻ bên ngoài sao?

Khổng Tử nói: “Này con, con vẫn chưa hiểu ý của ta. Vẻ bề ngoài và bản chất đều quan trọng như nhau, ‘văn chất’ (vẻ bề ngoài và bản chất) nho nhã mới có thể trở thành bậc quân tử. Nếu một người quá chất phác, thì sẽ biểu hiện lỗ mãng và trở nên thô tục. Nhưng cũng không thể quá chú trọng vẻ ngoài. Nếu như một người quá nghiêng về vẻ ngoài, vẻ ngoài lấn át tâm chất phác thì lại trở thành hư giả, khoe khoang hợm hĩnh. Kẻ nói lời ngon tiếng ngọt, hiền lành giả tạo, những loại người này rất thiếu nhân đức. Chỉ có chất phác mộc mạc và vẻ ngoài phối hợp thích đáng thì mới là quân tử ”.

Quân tử là khuôn mẫu nhân cách lý tưởng, là nhân cách điển hình của Nho gia, là tiêu chuẩn và tấm gương cho người bình thường noi theo. Nhưng để trở thành quân tử cũng không phải là chuyện dễ dàng, yêu cầu nắm chắc mối quan hệ không nghiêng lệch giữa ‘văn’ (vẻ bên ngoài) và ‘chất’ (bản chất). “Văn chất bân bân, nhiên hậu quân tử” (Văn chất nho nhã, mới là quân tử) cũng là một loại biểu hiện đạo trung dung của Nho gia, Nho gia giảng “quá do bất cập” (tốt quá hóa dở), quá chú trọng vẻ ngoài hay quá chất phác đều không thể xem là quân tử, chỉ có ‘văn’ và ‘chất’ điều hòa thích hợp, mới đạt tới cảnh giới của bậc quân tử.

Tác giả: Lưu Như

Nguồn ChanhKien.Org

Xem Tam Tự Kinh – Tập 16: Đức hiếu động lòng người

Video tham khảo: Câu chuyện Văn chất nho nhã, mới là quân tử